News
PESHA E NJË FILMI NË JETËN E FISIT TË SYKAJVE
Tiranë më 14 nëntor 2025
Prelë Syku, një nga të dënuarit politikë të kamp-burgun e Spaçit, është përkujtuar ditën e premte më dt. 14 nëntor 2025 në Arkivin Qendror Shtetëror të Filmit. Dokumentet e persekutimit të tij gjatë diktaturës, për shkak se i përkiste një familjeje “kulake” u shfaqën për publikun për herë të parë gjatë klubit të filmit “Mësojmë nga e kaluara”.
Në rreth 1500 faqe nga 2 dosje hetimore-gjyqësore dhe një dosje formulare u zbulua përndjekja dhe dënimi jo vetëm i Prelë Sykut, por i të gjithë fisit të Sykëve në përgjithësi. Gjatë klubit të filmit u dhanë edhe pjesë nga intervista e tij në media lidhur pikërisht me përndjekjen dhe vuajtjen e një prej fiseve më të pasura dhe më njohura të Bregut të Matës.
Faji tyre i vetëm ishte sepse ishin të pasur dhe pasues të Gjon Nik Sykut, të mishëruar në dramë dhe kinema si Tuç Maku, personazhi negativ, kulaku që sabotonte Reformën Agrare. Pesha e këtij filmi ka shënjuar jetën e Sykëve, ku 7 prej tyre u dënuan me burg apo internim. Këtë e dëshmon edhe djali i Prelës, Davidi. Ai rikujtoi historinë e familjes së tij dhe Bregut të Matës, duke përshkruar pasojat e reformës agrare dhe përndjekjen e familjeve të pronarëve që nuk u pajtuan me regjimin komunist. David Syku vuri në dukje indoktrinimin dhe propagandën komuniste, përfshirë dramën dhe filmin “Toka jonë”, të shkruar nga arsimtari Kol Jakova për të mbështetur sistemin.
Vetë Prela në një intervistë të dhënë vite më pare në media, shprehej se: “Filmi “Toka jonë” është zbatuar në tokat tona me Gjon Nik Sykut pseudonim Tuç Makut, madje aty në një vend përmendet maraja e Sykajve. Kur ka ardh Kol Jakova ktu e ka parë situatën, ka pa bujqit si shkojshin pas reformës agrare, ka pa të zotin e shpisë që shkonte me kalë mas tyre ku po ia lanë një copë tokë sa me jetu dhe ka xhiru filmin “Toka jonë””.
Prelë Syku, u arrestua në vitin 1951 dhe u dënua me 30 vite burg, prej të cilave vuajti 12. Ai u arrestua sërish në vitin 1978 dhe ridënua me 10 vite për “agjitacion dhe propagandë”. David Syku përshkroi vizitat në burgje si Spaçi, Ballshi, Tirana dhe Shkodra, dhe momentet prekëse të takimeve familjare me babanë e tij. Në faqen spac.al gjendet edhe një nga letrat që Prelë Syku i ka dërguar familjes së tij nga Spaçi.
Klubi i Filmit, një nismë e AIDSSH-së me AQSHF-në synon të sjellë një lexim të ri, të balancuar dhe të bazuar në dokumente. Nisma është pjesë Platformës Arsimore “Mësojmë nga e Kaluara -me burime te hapura arsimore ’44 -‘91″, e cila u ofron mësuesve, nxënësve dhe studiuesve materiale arkivore të digjitalizuara, pasazhe filmike të përzgjedhura, dëshmi të mbijetuarve, module diskutimi të udhëhequra nga ekspertë të arsimit, historisë dhe artit. Qëllimi është të ndërtohet mendimi kritik dhe të kuptohet më qartë lidhja mes artit, propagandës dhe shtypjes së grupeve shoqërore, duke zbardhur të vërtetën e shtrembëruar nga ideologjia e diktaturës.
“Libraria njerëzore” në Spaç
18 Tetor 2025
Organizata “Tek Bunkeri” organizoi aktivitetin “Libraria Njerëzore në Spaç” me ish-të përndjekur politikë, ish-pjesëtarë të administratës së Spaçit dhe të rinj në Spaç. 25 ish-të përndjekur politikë, së bashku me ish-pjesëtarë të administratës së Spaçit, u përballën me pyetjet dhe kureshtjen e të rinjve, në një hapësirë dialogu të rrallë, ku kujtesa dhe reflektimi morën formë njerëzore. Në biseda me të rinjtë u ndanë kujtime, reflektime dhe emocione të mbetura pezull për dekada.
Një prej këtyre bisedave bashkoi Xhevdet Danin, ish-polic i Spaçit, me Zenel Drangun, ish-i burgosur politik, një moment që mishëronte guximin për t’u përballur me kujtesën dhe për të folur për dhimbjen njerëzore.
Edhe Ndue Fufi, 81 vjeç, ish-zëvendëskomisar, mori pjesë në aktivitet pavarësisht gjendjes shëndetësore. Ai vinte në këtë burg pas 40 vitesh, për t’u përballur me kujtimet e së shkuarës dhe me veten. Me një thirrje të ndjerë, ai i ftoi të gjithë ish-anëtarët e administratës së Spaçit që të kërkojnë falje, nëse kanë kryer vepra të padrejta ndaj të burgosurve politikë, sepse, siç tha ai, “falja tregon qytetari.”
Ky aktivitet ishte pjesë e projektit “SHPIRTËRIM”, mbështetur nga programi EU4Culture, financuar nga Bashkimi Europian dhe zbatuar nga UNOPS, në bashkëpunim me Ministrinë e Kulturës, Turizmit dhe Sportit.
Foto nga Renis Hyka
"Spaç 1973 - Martyrs of Freedom" is screened in Korça
4 October 2025
The documentary "Spaç 1973 -Martyrs of Freedom", after Tirana, was shown in the city of Korça at the beginning of October. The documentary brings testimonies, survivors' accounts and archival materials that recall one of the most courageous acts of anti-communist resistance in Albania. They are part of the documentary that aims to preserve historical memory, honor the martyrs of freedom and convey to the younger generations the message that truth and dignity cannot be suppressed by violence.
To watch the news on YouTube click here.
The missing of Spaç, ICMP and AIDSSH, surveys at suspected burial sites
30 September 2025
The two suspected burial sites in Shpal, Mirdita, result in very high expectations for the presence of remains of missing persons. The results are part of a survey that a group of expert archaeologists and anthropologists in collaboration with AIDSSH experts conducted during the third week of September. The surveys that were conducted during the third week of September were also conducted in 4 other suspected burial sites. The results were optimistic and challenging. Optimistic in terms of the possibilities of finding remains, but at the same time they point to serious challenges related to difficult terrain, mountainous areas, landslides, overlapping structures, ownership issues, as well as the need for careful management of the finds and DNA analysis.
One of the suspected burial sites is thought to contain the remains of those who disappeared in the Spaç prison camp, including the four executed during the Spaç Revolt, Skënder Daja, Pal Zefi, Dervish Bejko and Hajri Pashaj. Their bodies were disappeared by the regime after their execution. On September 30, 2025, the Authority for Information on Documents of the Former State Security (AIDSSH) held a working meeting with Ms. Samara Krehic, head of the Western Balkans program of the International Commission on Missing Persons (ICMP), to determine further steps in cooperation after the completion of surveys in six suspected burial sites in Albania.
In the framework of the cooperation agreement between the Government of Albania and the International Commission on Missing Persons (ICMP), as well as in implementation of the UN Convention against Enforced Disappearances and Law No. 45/2015, the Files Authority, in cooperation with the OSCE Office in Tirana, has also prepared a draft DCM that determines the authorities responsible for finding, identifying and recovering the remains of persons missing or executed during the communist period (1944–1991), as well as for the protection of burial sites identified or suspected as such. As an institution very close to the families harmed by communism, the Authority is following this painful but necessary process step by step to restore the denied dignity of the victims of communism.
For more information about this event, click here.
The book "Re-Condemnation", finalist for the "Angelus" award
30 September 2025
The book "Re-Condemnation" by publicist Fatos Lubonja is a finalist for the "Angelus" award to be held on October 18 in Wrocław, Poland. The news was announced by the translator of Albanian literature into Polish, Dorota Horodyska, after the announcement on the official website of the award. This is reported by reporter.al.
“Re-Conviction” documents the events in Spaç prison from the summer of 1978 to May ’79, for a trial set up behind closed doors, accusing Lubonja of being part of a “counter-revolutionary anti-socialist organization,” along with other political prisoners. Three of his fellow prisoners, Vangjel Lezho, Fadil Kokomani, and Xhelal Koprencka, are shot, he himself is sentenced for a second time to 25 years in prison.
For more information about this event, click here.
